Ukiyo-E: Japanse blokdrukkunst

De tentoonstelling Das Gedruckte Bild in Keulen over Japanse blokdrukkunst (Ukiyo-E) heeft veel indruk op mij gemaakt. Niet alleen door de grote hoeveelheid Japanse prenten die er te zien waren, maar ook door de manier waarop er vroeger in Japan gedrukt werd.

Vele vaklieden voor 1 prent

Ontzettend logisch, maar nooit echt bij stilgestaan dat er verschillende ambachten bij dit proces van Japanse blokdrukkunst (Ukiyo-E) betrokken zijn. Je hebt papiermakers, houtsnijders, drukkers en zeer waarschijnlijk ook nog boekbinders. En dan is er nog de persoon die we betitelen als de kunstenaar van de prent, deze is vaak alleen de tekenaar van het ontwerp. Daarna is het aan de vaklieden met ieder hun eigen specialisatie om het kunstwerk te vervaardigen. En juist al die verschillende handelingen maken het proces lang en ingewikkeld waarbij een fout snel gemaakt is. Met dit bewustzijn kijk ik toch met een andere blik naar de prenten.

Museum für Ostasiatische Kunst Köln, MOK, Inv. Nr. R 2015,10

© Museum für Ostasiatische Kunst Köln, MOK, Inv. Nr. R 2015,10

Druktechniek

Voor de stempelblokken gebruikten de Japanners voornamelijk wild kersenhout. De houtsnijders legden het goedgekeurde ontwerp met de afbeelding naar beneden op het hout. Vervolgens werd dit voorbeeld langs de lijnen uitgesneden. Dit gebeurde op zo’n manier dat de tekening als een reliëf op het hout kwam te liggen. Verder was het gebruikelijk dat beide kanten van een houtblok gebruikt werden, want voor iedere inktkleur werd een apart houtblok gemaakt. Zo heb je aardig wat hout nodig en het proces om het hout gereed te maken nam alleen de droogtijd al circa 2 jaar in beslag.

Nadat alle stempels waren uitgesneden was het tijd om te gaan drukken. Net zoals in de schilderkunst werden de kleuren inkt van verschillende soorten grondstoffen gemaakt. Daarna kon de drukker aan de slag door het eerste blok, het sleutelblok met daarop alleen de omtreklijnen, in te smeren met inkt. Het vel papier werd op het stempelblok gelegd en vervolgens aangedrukt met soort borstel dat een ‘baren’ genoemd wordt. Zo voorkwamen ze dat de inkt uitliep op het papier, maar door het drukken was het ook niet mogelijk om het papier dubbelzijdig te gebruiken. Pagina’s voor een boek werden dan ook met de lege zijden aan elkaar gelijmd.

Techniek Japanse blokdrukkunst

Foto: © Véronique

Iedere inktkleur had zijn eigen stempelblok, maar het werd wel op hetzelfde vel papier gedrukt (van licht naar donker). Inkervingen (kento) in de hoeken van zo’n blok zorgden ervoor dat het papier exact op de juiste plek lag en je geen misdrukken kreeg. En wist je dat er tot wel 12.000 afdrukken van 1 blok gemaakt konden worden?

In onderstaand filmpje (17 min.) kun je zien hoe de druktechniek in zijn werk gaat:

Bron: © Freer|Sackler

Wat een vakmanschap zeg! Hoe meer kleur, hoe arbeidsintensiever het voor de houtsnijder en drukker is om de prenten te maken.

Special effects

Vanaf circa 1780 werden door de drukkers/uitgeverijen speciale effecten gebruikt om meer prenten te verkopen dan de concurrentie. Je moet dan denken aan glanzende en glimmende effecten. Bijvoorbeeld door bladgoud en ook de combinatie van inkt en lijm zorgt voor een glanzend effect. Helaas zijn mijn foto’s door het spiegelende glas mislukt, maar daardoor zou ik zeggen mocht je ooit voor een Japanse prent staan, bestudeer deze dan goed. Wie weet zie je wel iets glanzen.

gakutei_gold_det220

Bron: © www.viewingjapaneseprints.net

Verscheidenheid

Verspreid over Azië was de blokdrukkunst populair. Het vindt zijn oorsprong in China, waar het eerst gebruikt werd om textiel te bedrukken, later ook op papier. De oudste nog bestaande voorbeelden uit China dateren van 220 AD. Vanuit Japan zijn er voorbeelden bekend daterend uit de achtste eeuw na Christus. Dat de Japanse prenten hier het meest bekend zijn, komt waarschijnlijk omdat Westerse kunstenaars deze kunst omarmd hebben. Vincent van Gogh is hier zo’n voorbeeld van. Hij is nooit in Japan geweest, maar heeft wel de kunstvorm bestudeerd en nagemaakt.

In de tentoonstelling zag ik een grote verscheidenheid aan onderwerpen. Een beetje afhankelijk van het tijdsbeeld waren de verschilldende thema’s populair. Prenten om kennis door te geven zoals plantenboeken en handleidingen hoe je moest tekenen. 

Demonstration book simple drawing

Foto: © Véronique

Verhalen en legendes werden afgebeeld, maar ook erotisch getinte prenten of gewoon dagelijkse landschappen. Theater was en is populair in Japan en dus werden vele acteurs, als helden vereerd, op papier vastgelegd. Je kunt het vergelijken zoals wij nu foto’s en posters van hedendaagse popsterren hebben.

Later werden ook gedichten en kalenders populair. Zelfs de buitenlandse bezoeken van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) zijn vastgelegd. Zo keken ze toendertijd tegen die Hollanders aan.

dDutch lady - Utagawa Yoshitomi

Foto: © Véronique

Te zien Japanse blokdrukkunst

De tentoonstelling ‘Das Gedruckte Bild’ is nog tot 1 juli te 2018 zien in Het Museum voor Oost-Aziatische Kunst in Keulen, Duitsland.

Mocht je het wat dichter bij huis willen zoeken dan is er in het Van Gogh Museum in Amsterdam de tentoonstelling ‘Van Gogh & Japan’. Deze is nog te bezoeken tot en met 24 juni 2018. Onder de prenten die getoond worden, bevinden zich twee bijzondere werken van Katsushika Hokusai (1760-1849), waaronder Onder de golf bij Kanagawa (Nieuwsbericht Van Gogh Museum).

Onder de golf bij Kanagawa-Katsushika Hokusai

Bron: © Van Gogh Museum

BewarenBewaren

Geef een reactie